KEN HET WAAROM

Bibliotheken zijn op zoek naar nieuwe vormen van programmering, want de Bibliotheek verandert mee met de maatschappij. Hedendaagse trends en ontwikkelingen beïnvloeden niet alleen de inhoud, maar ook de vorm van het programma.

Net als alle tijden, is de tijd waarin wij leven uniek. Ons mensbeeld verandert met de komst van nieuwe technologieën, staatsvormen en denkbeelden. Op abstract niveau zijn onze onzekerheden dezelfde als vroeger: niemand kan in de toekomst kijken. Tegelijkertijd hebben we te maken met *(technologische) ontwikkelingen die we in de geschiedenis niet eerder zagen. De Israëlische historicus Yuval Noah Harari schrijft in zijn Homo Deus: Een korte geschiedenis van de toekomst (2015, vert. 2017) over de transformatie van ons mensbeeld die zich op dit moment voordoet: die van Homo Sapiens naar Homo Deus; *De mens als God, waarmee hij bedoelt dat de mens veel naar zijn hand kan zetten door middel van technologie. Dat heeft grote gevolgen voor de manier waarop we met werk, data, elkaar en onszelf omgaan. In zijn derde boek, *21 lessen voor de 21e eeuw (2018) bekijkt hij een breed scala aan belangrijke thema’s door de bril van technologische veranderingen. Niet alleen het individu verandert daardoor, ook de structuur van de samenleving als geheel verandert bijvoorbeeld wanneer robots steeds meer werk van mensen overnemen.

Volksverheffing en burgerparticipatie

Bibliotheken veranderen ook hun kijk op de samenleving door de overvloed aan data- en informatiestromen. De Bibliotheek is nog steeds een verzamelplek van informatie in de vorm van boeken, muziek, films en andere media. En tegelijk vraagt dat om een nieuwe omgang met diezelfde media. Behalve via bibliotheken kan ook via internet of allerlei andere bronnen toegang tot informatie worden verkregen. Bovendien zijn al deze diensten een stuk goedkoper geworden dan vroeger. De vraag is nu hoe mensen met al deze informatie kunnen omgaan: dat vereist een selectieve, soms kritische houding.

De kern blijft hetzelfde: bibliotheken helpen mensen om zich staande te houden in een steeds sneller *veranderende omgeving. Dat geldt voor burgers die over onvoldoende basisvaardigheden beschikken om mee te kunnen doen, maar ook voor hen die dat wel hebben en nieuwsgierig zijn naar de toekomst.

Volksverheffing, burgerparticipatie en informatievoorziening staan sinds het UNESCO-manifest over bibliotheekwerk (1994) weer bovenaan de agenda: ‘De Openbare Bibliotheek, de plaatselijke toegangspoort tot kennis, schept een essentiële voorwaarde voor levenslang leren, onafhankelijke besluitvorming en de culturele ontwikkeling van individuen en maatschappelijke groeperingen’ (Unesco, 2011).
Marina Polderman en haar collega’s van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken beamen in De bibliotheek en betrokkenheid: het continuüm van het bibliotheekvak (2017) dat deze kernfunctie haar urgentie meer dan ooit doet gelden. Het gaat om betrouwbaarheid (van informatie), toegang tot media, informatie, kennis en inzicht, ontmoeting en debat, collectie en programmering en schrift- en beeldcultuur.


De Bibliotheek is, kortom, een veilige plek waar mensen samen kijken naar de samenleving en de rol van de burger daarin. Ze streeft ernaar een ‘Third Place’ te zijn; een plek naast thuis (eerste plek) en werk (tweede plek) waar mensen graag zijn, zonder verder iets te moeten doen. Mensen kunnen er in stilte lezen en werken, bekenden en onbekenden ontmoeten, verleid worden om te leren en kritische vragen te stellen. De afgelopen jaren zijn er verschillende rapporten verschenen waarin een voorschot wordt genomen op de *Bibliotheek van de toekomst. Daarin wordt vanuit de huidige functie en nieuwe mogelijkheden gekeken naar de rol die de Bibliotheek kan krijgen.


Midden in de samenleving

Bibliotheken bestaan bij de gratie van hun gemeenschap, zegt bibliotheekprofessor R. David Lankes van de Universiteit van South Carolina. In ‘The Library: The System of Systems’ (2017) schrijft hij: ‘Librarians transform communities by weaving together the brilliance of its people. The result is called a library.’ Bibliotheken zijn er om de verschillende denkbeelden van alle mensen in haar gemeenschap te combineren om samen na te denken over maatschappelijke thema’s en verhalen. Wetenschapsjournalist *Mark Mieras voegt daaraan toe dat de Bibliotheek een paleis van verhalen en nieuwsgierigheid is. Met andere woorden: de Bibliotheek helpt, stuurt en geeft richting in de individuele denk- en ontwikkelprocessen van de mensen die haar weten te vinden, eerder dan dat ze een pad uitstippelt dat door eenieder wordt gevolgd. Vanuit haar *rol kan de Bibliotheek mensen verleiden om te zich te blijven ontwikkelen.

De Bibliotheek biedt ruimte voor persoonlijke ontwikkeling

De Bibliotheek als ‘derde plek’ biedt denkruimte, rust en stilte, ontmoeting en debat, verdieping en verbreding. David Lankes stelt dat de Bibliotheek een 'safe place for dangerous ideas' zou moeten zijn, waar je elkaar uitdaagt om na te denken en in gesprek kunt gaan zonder te oordelen.

In het artikel ‘The four Spaces of the Public Library’ (Jochumsen H. et.al. 2017) presenteren Henrik Jochumsen et. al. de verschillende aandachtsgebieden aan de hand van vier ‘ruimtes’. Ze ontwikkelden het als een middel om de discussie over de ruimte van de Bibliotheek op gang te brengen, te helpen bij het ontwerpen van nieuwe bibliotheken en analysemiddel voor het huidige gebruik van de ruimte. Daartoe onderscheiden ze vier doelen van de bibliotheekorganisatie, namelijk (het) ervaren, betrokken zijn of worden, empowerment en innovatie. Daar geven de *ruimtes voor inspiratie, leren, ontmoeten en uitvoeren vorm aan (ibidem).

Op zoek naar andere vormen voor actuele thema’s

Het speelveld van de Bibliotheek verandert, en daarmee ook haar plek in de samenleving. Vanuit de behoefte van de bibliotheken om volksverheffing en burgerparticipatie te propageren, biedt de bibliotheek ruimte voor persoonlijke ontwikkeling door de burger te laten ervaren en betrokkenheid, empowerment en innovatie te stimuleren. Als niet alles meer draait om kennisoverdracht (de juiste antwoorden), zijn er misschien ook andere vormen nodig om met elkaar de juiste vragen te kunnen formuleren en stellen – die een aanzet geven tot een voorlopig antwoord. De Bibliotheek lijkt de uitgelezen plek om met elkaar te reflecteren en vooruit te kijken.


Tips

  • De vraagstukken waarvoor bibliotheken zich gesteld zien, komen niet uit de lucht vallen. Zorg dat je op de hoogte bent van de belangrijke actuele thema’s en ontwikkelingen. Denk dus niet alleen goed na over de interne organisatie en de juiste plekken, maar ook over de relatie met de samenleving en buitenwereld.
  • Persoonlijke ontwikkeling in de Bibliotheek wordt gekenmerkt door non- en informeel leren. Wissel af met vormen daarvoor, zoals een goed gesprek, een meet-up, tentoonstelling of ga op zoek naar een samenwerking.
  • De maatschappelijk-educatieve Bibliotheek wordt gebouwd in navolging van ontwikkelingen in de maatschappij: deze zijn niet te voorspellen. Zoek naar het snijvlak tussen de uitgangspunten van overheid, burgers en de missie van de Bibliotheek.


Om over door te praten:
De Bibliotheek sluit aan bij en agendeert veranderingen in de samenleving. Hoe weet je welke veranderingen van belang zijn om bij aan te haken?


*technologische ontwikkelingen: In het boek Life 3.0 (2017) van de Zweeds-Amerikaanse wetenschapper Max Tegmark beschrijft hij de verwachtingen rondom kunstmatige intelligentie, en de mogelijke gevolgen daarvan voor de mensheid in de toekomst. Zijn vraag: hoe mens te zijn in het tijdperk van kunstmatige intelligentie?

*21 lessen voor de 21e eeuw: In zijn derde boek zoomt Harari in op de grote maatschappelijke ontwikkelingen. Hij stipt verschillende grote uitdagingen voor deze eeuw aan, zoals technologische, en politieke uitdagingen. Hij pakt daarin grote actuele thema’s zoals immigratie, de toekomst van werk, waarheid, nepnieuws en onderwijs bij de kop. Van elk van deze thema’s schetst hij kort de mogelijke toekomst. Want wat gebeurt er bijvoorbeeld wanneer machines ook beter worden in het produceren van kunst die mensen aanspreekt? En hoe kunnen mensen op tegen onderling verbonden netwerken van computers en hardware?

*Mark Mieras: Begin 2018 organiseerde het Gelders Biblitiotheeknetwerk een sessie met interessante voorbeelden van programma's in de lijn Persoonlijke Ontwikkeling. Mark Mieras verzorgde er de inleiding, en wist de relevantie van bibliotheken haarscherp neer te zetten. Lees de samenvatting van de sessie.

*rol: Zelfs de grootste denktanks met wetenschappers kunnen niet voorspellen hoe onze toekomst er met kunstmatige intelligentie uit komt te zien. Door er kunst en programma's over te maken, kunnen we er wel door de hele samenleving over praten. Dat gebeurt bijvoorbeeld op het InScience Filmfestival in Nijmegen.

*ruimtes: De vier ruimtes worden niet gezien als afgesloten gedeelten of kamers. Het gaat om ruimte van programma’s en collectie, maar ook om online ruimtes die de genoemde doelen ondersteunen. Daarnaast beargumenteren de schrijvers van het stuk dat deze ruimtes kunnen worden ingezet om elkaar te versterken. Expressie kan het leren motiveren, en gesprekken kunnen inspireren (Jochumsen et. al., 2017). Vertaald naar de doelstellingen van de programmalijn Persoonlijke Ontwikkeling in de openbare bibliotheken, zou dat kunnen leiden tot kruisbestuivingen tussen de verschillende ‘ruimtes’, bijvoorbeeld in programma’s of de hoofden van mensen. Dat kunnen bibliotheken zelf, of in samenwerking met verschillende partners, op projectmatige basis of in Multifunctionele Centra of Kulturhusen. Zie plaatje onder.